Әһли-Бејт (әлејһимус сәлам) – Бејнәлхалг Хәбәр Аҝентлији- АБНА: О, Харәзмдә оларкән Һәсән вә ја Һүсејн Әл-Харәзминин гызы Рәјһанә адлы бир гыз ушағы ондан астрономија һаггында сорушур; лакин гыз ушаы әрәб дилини билмирди. Беләликлә, о отуруб һесаб, һәндәсә, ҹоғрафија, астрономија вә астрономија ганунларына аид 530 суал вә ҹавабдан ибарәт китаб јазды. Вә бу китабы “Әт-Тәфһим ли әваил әс-Синаә әт-Тәнҹим” адландырды. Бу, онун јеҝанә фарсҹа китабы олду; Устазул-Рәис (Баш устад), Устазул-Имам (Мүәллим Имам) вә дөврүнүн Птолемеј адландырылан бир адамын јеҝанә фарсҹа јаздығы елми китабы. Дүнја ону Әбу Рејһан Мәһәммәд ибн Әһмәд Бируни кими таныјыр вә 04 Сентјабр (Һиҹри Шәмси тәгвими илә 13 Шәһривәр) ҝүнү онун аным ҝүнүдүр.
Әбу Рејһанын һәјаты
Әбу Рејһан Мәһәммәд ибн Әһмәд Бируни дүнја сәвијјәсиндә танынмыш Бөјүк Иранлы Даһи ријазијјатчы, ҹоғрафијашүнас вә философдур, Һиҹри Гәмәри тәгвими илә Зил Гәдә ајынын 28, 362-ҹи (4 сентјабр 973-ҹү) илдә Ҹиһун чајынын шәрг саһилиндә вә Харәзм ҝөлүнүн (индики Арал дәнизи) ҹәнубунда, Өзбәкистанын Кас шәһәринин кәнарында, Харәзмдән гырагда анадан олмушдур.
Онун Харәзмдәки илк һәјаты Ираг сүлаләсиндән олан харәзмшаһларын һакимијјәти алтында олмушдур; сонра бир мүддәт Шәмсүл-Мәали Габус ибн Вәшәмҝир (Гәзнәви Султан Маһмудун балдызы) мәһкәмәсинә ҝетмиш, бурада Габус ады илә илк әсәрләриндән олан “Асарул-багијјә” китабыны јазмыш, сонра Рејдә Мәнсур ибн Нуһ Сәманинин сарајына дахил олмушдур.
Бундан сонра о, бөјүк һөрмәтлә Әбу әл-Аббас әл-Мәмун ибн Мәмунун хидмәтиндә једди ил Харәзмдә јашамыш вә там әмин-аманлыг ичиндә елми ишлә мәшғул олмушдур.
Гәзнәви султаны Маһмудун Хорәзмә һүҹуму вә Әл-Мәмун сүлаләсинин сүгуту илә Әбу Рејһан Султан Маһмудун сарајына гошулараг, астрономија ишләрини давам етдирир. Һиндистана сәфәри вә бәзиләринә ҝөрә он ики ил, бәзиләринә ҝөрә исә гырх ил давам едән Султан Маһмудла хидмәти заманы о, санскрит дилини өјрәнмәк вә һинд сивилизасијасы илә таныш олмаг имканы газанды.
Әбу Рејһан Бируни тәрәфиндән Астрономијада Физиканын Әсаслары әлјазмасынын шәкли
О, Маһмудун вәфаты илә вәтәнә гајыдыр вә бундан сонра Маһмудун ҹанишини јәни Мәсуд вә Мәвдудун дәстәјини алыр. Бу мүддәт әрзиндә о, Мәсуд итһаф олараг “Мәсуд гануну” китабыны, “Ҹәмаһир фи мәрифәтүл-ҹәваһир” китабыны исә Мәудуда итһаф олараг јазмышдыр. Онун ән мүһүм әсәрләриндән бири олан “Әс-Сајдәнә фи әл-Тибб” китабыны исә һеч кимә итһаф етмәдији үчүн өмрүнүн сонунда Әбу Рејһанын һеч ким тәрәфиндән дәстәкләнмәдији ајдын олур. Онун вәфаты Һиҹри Гәмәри тәгвими илә 23 Ҹәмадиу Сани ајы, 440-ҹы (9 декабр 1048-ҹи) илдә Шәнбә ҝүнүндә гејд едилмишдир.
Әбу Рејһан Бирунинин мүһүм әсәрләри
Әбу Рејһан Бирунинин мүһүм әсәрләриндән ашағыдакылары гејд етмәк олар:
1-Асар әл-Багијјә вә әл-Гурунул-Халијјә / Азәри түркҹәсинә мәнасы: Кечмиш әсрләрдән галан әламәтләр (кечмиш халгларын тарихи вә тәгвими һаггында китабдыр);
2-“Тәһгигу Мә Лил-Һинд”, Там ады “Фи Тәһгиг Мә лил-Һинд мин мәгуләтин, мәгуләтин фил-Агл ов мардуулатин” адлы китаб / Азәри түркҹәсинә тәрҹүмәси: Һәгиги һиндуларын гәбул етдији вә ја рәдд етдикләринин арашдырылмасында, ағылын гәбул етдији вә ја рәдд етдији категоријалар ( бу Һиндистан халгы, дини, мәдәнијјәти вә елми һаггында олан бир китабдыр);
3-Ганун әл-Мәсуди (ријазијјат, һәндәсә, ҹоғрафија, астрономија вә астрономија үзрә бөјүк енсиклопедија даир бир китабдыр);
4-Әл-Тәфһим ла-Әваил Санаат әт-Тәнҹим (астрономија вә астрономија елми һаггында китаб вә онун јеҝанә фарсҹа китабыдыр);
5-Әл-Ҹәмаһир фи мәрифәти әл-Ҹәваһир (игтисадијјат вә ҹәмијјәт фәлсәфәси вә сәрвәт нүмунәләринин ифадәси, гијмәтли минералларын танытымы вә даш-гашшүнаслыг елми һаггында китаб)
6-Әл-Сајдәнә фи әт-Тибб (тибб вә фармаколоҝија вә онун сон китабы).
Онун әсәрләринин хүсусијјәтләриндән бири дә одур ки, Әбу Рејһан Бируни, мүхтәлиф дилләрдән, мәсәлән, Санскрит вә Јунанҹадан сөзләр гејд едир; еләҹә дә китабларында соғд, сурјани, харәзми вә с. бу кими сөзләрин нәсли кәсилмиш дилләрдән сағ галараг бизә чатмасына сәбәб олмушдур.
Диҝәр тәрәфдән, “Әт-Тәфһим” әсәриндә о, үмуми әрәб термин вә сөзләринин фарсҹа гаршылығыны ишләтмәјә чалышмышдыр; Бу китаб, Ҹәлаләддин Һомаијә ҝөрә, “орижинал вә ҝөзәл сөзләр вә көһнә фарс ҹүмләләри илә зәнҝин бир мәнбәдир”.
Ихтиралар вә Кәшфләр
Әбу Рајһан әл-Бирунинин Гәзни әјаләтинин ҹоғрафи әһатәсини әлдә етдији Јәмини үзүјү кими бир чох ихтиралары, кәшфләри вә јениликләри вар иди.
О, мүхтәлиф елмләрдә, о ҹүмләдән астрономија (Јерин һәрәкәти нәзәријјәси, гибләнин истигамәтинин мүәјјән едилмәси), ҹоғрафија (узунлуг вә енин һесабланмасы, хәритәләрин чәкилмәси) вә диҝәр һуманитар вә тәбиәт елмләри үзрә мүһүм ишләр ҝөрмүшдүр; Мәсәлән, онун “Мүгалид әл-Һеј`әһ” китабы Ислам өлкәләриндә сферик тригонометријанын әсасы олду.
О, һәм дә әҹзачылыг терминләрини вә дәрман адларыны әрәб дилинә, јунан дилиндән фарс дилинә илк тәрҹүмә едән дә олмушдур.
О, илк дәфә олараг тәбиәт елмләриндә ријазијјатдан истифадә етмиш вә физикада үмуми анлајыш вә мәсәләләрин тәҹрүбә вә индуксија јолу илә ријази сүбут вә мисал вә тәфәррүатларла исбат едилмәли олдуғуну сөјләмишдир.
Онун елми тәдгигатларынын мүһүм нәтиҹәләриндән бири дә ҹисимләрин хүсуси чәкисинин вә мүхтәлиф металларын нисби мигдарынын (әринтиләринин) мүәјјән едилмәсидир. Бу арашдырмада Бируни конусвари аләт адлы хүсуси бир ҹиһаз иҹад етди вә Ислам дүнјасында илк дәфә олараг он сәккиз метал вә минералын хүсуси чәкисини әлдә етди.
Шапурган Мани китабына әсасланараг о, Сасаниләрин һөкмранлығынын башланмасынын дәгиг тарихини вә ондан әввәл һеч кәсин баша дүшә билмәдији Әрдәшир Бабәканын тахта чыхдығы или әлдә етди.
Һәмчинин ҹоғрафија вә ҝеолоҝијанын елми гајдаларына әсасланараг, сонрадан Кристофер Колумб тәрәфиндән мәһз Бирунинин хәритәсинә әсасланараг кәшф едилән вә Америка адланан бир торпағын варлығыны кәшф етди.
Әл-Тәфһимин әлјазма нүсхәси
Бир дәрәҹәли синусун чыхарылмасы, глобусун һамарланмасы вә ҹоғрафи хәритәләрин чәкилмәси гајдасы, дүнја елм тарихиндә ән дәгиг тәрәзиләрдән бири олан Әбу Рејһан шкаласы, ҝүнәшин хүсуси мәркәзи һәрәкәти, алмаз вә зүмрүдләрин физики хассәләри, чај вә дәрәләрин ҝелҝитләри, аралыг булаглар, чичәкләрин вә тумурҹугларын һәндәси формалары, вакуумун мүмкүнлүјү, арыларын бал дүзәлтмәсинин кејфијјәти вә үсулу, Ҝүнәшин вә Ајын тутулмаларынын (Кусуф вә Хусуфун) мүшаһидәси, сабитләрин даирәви һәрәкәтинин мигдары, шаһмат ханалары һесабланмасы (Шахмат тахтасы ханаларында буғда дәнәси мәсәләсинин һәлли. Белә ки, тахтанын һәр сонракы ханасында әввәлкиндән ики дәфә чох тахыл гојсаныз, шаһмат тахтасында нечә тахыл олаҹаг? Биринҹи ханада 1 әдәд буғда дәнәси, икинҹидә 2 әдәд, үчүнҹү ханада 4 әдәд, дөрдүнҹү ханада 8 әдәд вә с. һесабламағы әһатә едән ријази мәсәләдир.
бу да нәтиҹәдә 18.446.744.073.709.551.615 буғда дәнәси едир.), ҹоғрафи глобусун дүзәлдилмәси, мүшаһидә аләтләринин вә үч чубуг кими ҹиһазларын һазырланмасы, Шагул, гибләнин истигамәтини тапмаг гајдасы, мәсҹидин меһрабынын дүзәлдилмәси вә с. онун кәшфи вә јениликләридир.
О, һәмчинин һуманитар елмләр, антрополоҝија, сосиолоҝија вә фәлсәфәнин мәдәнијјәт вә тарихиндә мүһүм рол ојнамыш, Иран вә Ислам дүнјасы тарихиндә ән бөјүк алимләрдән бири кими таныныр. Антрополоҝија вә Һиндолоҝијанын атасы кими танынан Әбу Рејһан Бируни, картографија, астрономија, ҹоғрафија, тарих вә фәлсәфәдә хүсуси олараг парлагбир улдуз иди; О, 180-дән чох әсәрин мүәллифи вә мүхтәлиф елми саһәләрдә чохсајлы әсәрләр јазмышдыр.
Гәзнидә Әбу Рајһан Бирунинин јениләнмиш түрбәси
Бирунинин Сону
Нәһајәт, тәгрибән 80 иллик мәһсулдар өмүр сүрдүкдән сонра, гоҹалыг сәбәбиндән ҝөрмә вә ешитмә габилијјәти зәифләдикдә, Әбу Рәјһан Бируни һиҹри 440-ҹы илдә Гәзнәдә вәфат етди. Рәсми Иран тәгвиминдә Шәһривәр ајынын 13-ү бу бөјүк Иранлы Алимин шәрәфинә адландырылыб.
Sizin rəyiniz