Әһли-Бејт (әлејһимус сәлам) – Бејнәлхалг Хәбәр Аҝентлији- АБНА: ХЫЫЫ әсрдә јашамыш Иран алими Шејх Нәсирәддин Туси јалныз Шәргин дејил, бүтүн дүнјанын ән бөјүк алимләриндән бири кими таныныр. Онун астрономија, ријазијјат вә фәлсәфә саһәсиндәки хидмәтләри орта әсрләр елминин инкишафында мүһүм рол ојнамышдыр.
Хаҹә Нәсирәддин Әбу Ҹәфәр Мәһәммәд ибн Мәһәммәд ибн Һәсән Тусинин ән бөјүк наилијјәтләриндән бири Јерин Ҝүнәш әтрафында дөвр етмәси илә бағлы нәзәри әсасландырмаларыдыр. Бу бахышлар, Авропалы алим Коперникдән хејли әввәл сәсләндирилмиш вә Тусинин дәрин елми дүшүнҹәсинин ҝөстәриҹиси олмушдур. Бахмајараг ки, Коперник копи-пејст етдији “нәзәријјәсинин” мәнбәсини гејд етмәмишдир.
Алимин елми фәалијјәтиндә диггәтчәкән диҝәр јениликләрдән бири дә улдузлу сәмаја аид глобусун һазырланмасыдыр. Бу глобус о дөврдә астрономијанын инкишаф сәвијјәсини, Шәрг алимләринин елми наилијјәтләрини нүмајиш етдирирди. Туси глобус васитәсилә улдузларын мөвгејини, сәмави ҹисимләрин јерләшмәсини вә онларын һәрәкәтләрини даһа дәгиг өјрәнмә имканы јаратмышдыр.
Нәсирәддин Тусинин бу хидмәтләри сонракы әсрләрдә һәм Шәрг, һәм дә Гәрб алимләринә тәсир ҝөстәрмиш, онун ады дүнја елм тарихинә гызыл һәрфләрлә јазылмышдыр.
Нәсирәддин Туси елмин мүхтәлиф саһәләри илә дәриндән марагланмышды. Онун гәләминдән чыхан јүздән артыг ҹидди әсәр елмин астрономија, ријазијјат, физика, тибб, фәлсәфә, етика, мәнтиг вә диҝәр саһәләринә һәср олунмушду. Бунунла белә Нәсрәддинин јарадыҹылығындан астрономија вә ријазијјат үзрә тәдгигатлар хүсуси јер тутур.
Туси бу саһәләрдә апарылмыш ијирмидән артыг уғурлу арашдырманын мүәллифидир. Ријазијјата һәср етдији әсәрләр јалныз әрәбҹә, астрономија үзрә тәдгигатлары исә һәм фарс, һәм дә әрәб дилләриндә јазылмышдыр.
Ријазијјатчы алимин ән мәшһур әсәрләри арасында “Шәклүл-гита” (“Бүтөв чохтәрәфли һагда рисалә), “Ҹаме’үл-һесаб” (“Лөвһә вә тозун көмәји илә һесаб топлусу”), “Даирәнин өлчүсү”, “Тәһрир Өглидис” (“Евклид “Башланғыҹ”ынын тәсвири”) кими китаблар хүсуси јер тутур. Дөрд һиссәдән ибарәт “Зиҹи-Илхани” (“Илханиләрин астрономик ҹәдвәлләри”) әсәри исә алимин адыны дүнја астрономија тарихинә салмышдыр.
Чағдаш тәдгигатчыларын бир чоху Нәсирәддин Тусини һәр шејдән өнҹә, ријазијјатчы һесаб едир. Онун әсәрләри јалныз Шәргдә дејил, һәмчинин Авропада һәндәсә вә тригонометријанын инкишафында мүһүм рол ојнамышдыр.
Нәсрәддин Туси ким иди?
Нәсирәддин Туси 1201-ҹи илдә Иранын Хорасан Рәзәви вилајәтиндә, Имам Рзанын (әлејһи сәлам) дәфн олундуғу Мәшһәд шәһәриндән 20 километр шимал-гәрбдә јерләшән тарихи Тус шәһәриндә дүнјаја ҝәлмишдир. Илк тәһсилини атасындан алан Туси балаҹа јашдан етибарән һәгигәти ахтарма ешгинә дүшмүшдүр. О, елм өјрәнмәк үчүн 15 јашында дөврүн елм мәркәзләринә сәфәр етмишдир. Ҝөркәмли алим гыса бир вахтда елм аләминдә мәшһур олмушдур.
1253-ҹү илдә вәһши түрк тајфаларынын башчысы олан Чинҝиз ханын нәвәси Һүлакү ханын Гәрби Асијаја јүрүшү башламышдыр. Монголларын Ирана һүҹуму заманы о, Гаин дағ галасында Насирәддин Мөһтәшәм Гаһистандан дәрс алмыш, “Насирәддин Әхлагы” әсәрини јазмышдыр. Бир мүддәт сонра Хоҹа Нәсирәддин бир нечә ај Гаиндә јашадыгдан сонра Гаһистан гәсринин валиси, философлары севән фәзиләтли инсан Нәсирәддин Әбдүррәһим ибн Әби Мәнсурун дәвәти илә һәјат јолдашы илә бирликдә Дејләмиләрин (индики Талыш, Ҝиләк вә Мазандаранлыларын тәшкил вердикләри) фәтһ олунмаз сајылан Әламут галасында Исмаилиләр гәсринә дәвәт олунур. Орада сәрбәст вә хүсуси һөрмәтлә јашајырды. Бурада олдуғу мүддәтдә о, “Тәһара әл-Ираг” китабыны јазмыш вә бурада елми ишләринә давам етдирмишдир.
Нәсирәддин Туси тәхминән 26 илә јахын Исмаилиләрин гәсрләриндә олмуш, лакин бу мүддәт әрзиндә елми сәјләрини бир ан белә дајандырмамыш, чохсајлы китаблар, о ҹүмләдән “Шәрһ Ишарәт Ибн Сина”, “Тәһрир әл-Әгләдис”, “Тәвәлли вә Тәбәри” вә “Әхлаг Насири” вә бир нечә башга китаб вә рисаләләр јазмышдыр.
“Рөвдәту-тәслим вә Мәтлубул-мөминин” китабы; Тәвәлли вә Тәбәри, Исмаили инанҹлары һаггында гыса бир рисаләнин башланғыҹы вә тамамланмасы Хаҹә Нәсрәддинин Әламутда Исмаили Имамын ҝөстәриши илә јаздығы әсәрләрдәндир.
Хаҹә “Шәрһул-Ишарат” китабынын сонунда белә јазыр: “Бунун чохуну елә чәтин бир вәзијјәтдә јаздым ки, бундан чәтин олмасы мүмкүн дејилди, чохуну руһи сыхынтылы бир вахтда јаздым, онун һәр бир һиссәси ағрылы кәдәр вә әзаб габы иди, бөјүк тәәссүф вә һәсрәтлә мүшајиәт олунурду; һеч бир заман олмады ки, ҝөзүмдән јаш ахмасын, үрәјим сыхылмасын, ағрым артмасын вә мәним дәрдләрим икигат олмасын...”. Гејд едәк ки, Онун “Шәрһул-Ишарат” китабынын сонунда чыхынтылар һаггында јазмасынын әсас сәбәби Онун 12 Имамчы Шиәләрдән олмасы, Исмаиллиләрин исә гејри-Он ики Имамчы Шиәләрдән олмасы вә гејри-Мәсум вә хәтакар инсанлары өзләринә Мәсум кими гәбул етмәләри вә Хаҹә Нәсрәддин Тусинин Исмаиллиләри һеч бир елми вә мәнтиги дәлилләрлә һаггы онлара гәбул етдирә билмәмәси илә әлагәдар иди.
Хаҹәнин Әламутдакы һәмкарлары арасында Хаҹә Нәсрәддин илә Гаһистандан Әламута ҝәлмиш катиб Һәсән Маһмуду вә ја катиб Һәсән Салаһы гејд едә биләрик. О, Хаҹәнин ҝүн әрзиндә өјрәтдикләрини гәләмә алыр, бош вахтларында исә гејдләри шеирлә јазырды. Онун шеирләр топлусу “Диван әл-Гаимијјәт” адланыр.
Монгол истиласындан вә Исмаилиләрин һакимијјәтинин сона чатмасындан (һиҹри 635-ҹи ил) сонра Һүлаку хан Насирәддини өзүнә мәсләһәтчи вә вәзир тәјин етди вә о, Марағада Һүлаку ханын јанында иди. Бағдадын фәтһиндә вә Аббасиләрин деврилмәсиндә она көмәк етди.
Гәрбдә китаблары
1594-ҹү илдә Ромада әрәб, сонра исә латын дилинә тәрҹүмәдә чап олунан “Евклид “Башланғыҹ”ынын тәсвири” әсәри Туси идејаларынын Авропада јајылмасында бөјүк иш ҝөрмүшдүр. Алимин беш китабдан ибарәт јаздығы “Бүтөв дөрдтәрәфли һаггында рисалә” дә Авропада тригонометријанын инкишафында әһәмијјәтли рол ојнамыш әсәр кими мәшһурдур. Дүнја елми тарихиндә илк дәфә бу әсәрдә тригонометријаја мүстәгил елм саһәси кими јанашылыр. Бу рисалә инҝилис, рус вә франсыз дилләринә чеврилмишдир. Нәсирәддинин ҹәбр саһәсиндә арашдырмалары ичәрисиндә бүтүн дәрәҹәләрдән көкалма методу вә Бином дүстуру даһа чох таныныр. Бундан башга алимин тарихә, минеролоҝијаја, физикаја, тиббә, игтисада, ҹоғрафијаја, мусигијә вә тәбии ки, астрономијаја даир чохсајлы әсәрләри дә диггәтә лајигдир. Бунларын арасында “Бағдадын тарихи”, “Ишығын әкс олунмасы вә сынмасы һагда рисалә”, “Евклид оптикасы”, “Ҝөј гуршағынын өјрәнилмәсинә даир рисалә”, “Гијмәтли дашлар һаггында китаб”, “Тибб ганунлары”, “Дөвләт малијјәси һаггында рисалә”, “Хошбәхт ҝүнләрин сечилмәси” (астролоҝија) вә башга әсәрләрин ады чәкилә биләр.
Енсиклопедик алим Нәсирәддин Тусинин бир чох әсәрләри Ирандан әлавә дүнјанын мүхтәлиф китабханаларында мөвҹуддур. Бунлара Бакы, Парис, Берлин, Вјана, Оксфорд, Кембриҹ, Лејпсиг, Мүнһен, Флоренсија, Гаһирә, Истанбул, Москва, Санкт-Петербург, Газан шәһәрләринин музеј вә китабханаларында раст ҝәлмәк мүмкүндүр.
Туси Шәрг дүнјасында етикаја даир “Әхлаги-Насири” адлы мәшһур әсәри илә Мараға рәсәдханасынын баниси кими хүсуси рәғбәт газанмышдыр. О һәмчинин Дүнјада илк астрономик мүшаһидә мәркәзинин баниси кими танынырды…
Бәс бөјүк алимин мәзарынын һарада олдуғуну билирдинизми?
Туси 25 ијун 1274-ҹү илдә (18 зилһиҹҹә 672-ҹи ил) Бағдадда вәфат етмиш вә өз вәсијјәти илә Бағдад јахынлығындакы Казымејн шәһәриндә, Казымијјә Һәрәминдә 7-ҹи имам Һәзрәт Мусеји-Казим вә нәвәси, 9-ҹу имам Һәзрәт Мәһәммәд Тәгинин (Имам Ҹавад) мәзарларынын ајаг тәрәфиндә дәфн олунмушдур.
Sizin rəyiniz