Әһли-Бејт (әлејһимус сәлам) – Бејнәлхалг Хәбәр Аҝентлији- АБНА: Үч өлкә, Түркијә, Азәрбајҹан вә Пакистанын лидерләри ҝетдикҹә даһа чох мүттәфигликләрини ҝүҹләндирирләр вә бу, нәинки мүәјјән дини вә һәрби дискурсу тәблиғ едир, һәм дә мүәјјән стратежи мараглары тәмсил едир.
Бу ҝүнләрдә Исламабадда Азәрбајҹан, Пакистан вә Түркијә парламентләринин сәдрләри арасында үчтәрәфли ҝөрүш кечирилиб. Тәрәфләр реҝионал тәһдидләри, тәһлүкәсизлик мәсәләләрини вә парламентләрарасы әмәкдашлығын ҝүҹләндирилмәсини мүзакирә едибләр.
Үчтәрәфли һәрби әмәкдашлығын ҝенишләндирилмәси
Һәрби әмәкдашлыг Бакы илә Исламабад арасында гаршылыглы әлагәләрин мүһүм һиссәсини тәшкил едир. Бакы көһнәлмиш МиГ-29-лары әвәз етмәк үчүн Чин вә Пакистанын бирҝә истеһсалы олан ЖФ-17Ҹ дөјүш тәјјарәсини сечиб. Үмумиликдә бу гырыҹылардан 60-а јахыны алынмалы иди. Һава донанмасынын модернләшдирилмәси истәнилән ордунун просесинин ваҹиб һиссәсидир вә Бакы да бу истигамәтдә ишләјир. Ејни заманда, кечмишдә Азәрбајҹанла бир нечә дәфә һәрби мүнагишәләр јашајан Ермәнистан силаһлы гүввәләрини әһәмијјәтли дәрәҹәдә ҝүҹләндирмәк үчүн демәк олар ки, һеч бир аддым атмыр.
Бу гырыҹылар јалныз бир дәфә дөјүш мејданында истифадә олунуб вә онларын реал имканлары дәгиг мәлум дејил. Буна бахмајараг бу гырыҹылар јени вә тамамилә мүасир тәјјарәләрдир, амма ермәниләр исә һазырда дәгиг план олмадан јалныз арабир алышлар едирләр.
Түркијә илә Пакистан арасында һәрби әмәкдашлыг да узун тарихә маликдир вә мүхтәлиф һәрби, сәнаје вә тәһлүкәсизлик саһәләрини әһатә едир. Пакистанын МИЛҜЕМ лајиһәси чәрчивәсиндә Түркијә дахилиндә ики, Пакистанын Карачи шәһәриндә дә даһа ики ҝәми истеһсалы үчүн Түркијә илә мүгавиләси вар вә бу технолоҝијанын Пакистандан Түркијәјә там трансфери дә планлашдырылыр.
Диҝәр тәрәфдән, Пакистан Түркијәнин 30 әдәд Т-129 АТАК һеликоптеринин алынмасы үчүн сифариш вериб вә тәрәфләр Бајрактар ТБ2 кими түрк пилотсуз тәјјарәләринин истифадәси, пилотсуз тәјјарәләрин вә мүвафиг технолоҝијанын инкишафы үчүн ортаг лајиһәләр, дөјүш тәјјарәләри вә електрон дөјүш системләри вә симулјаторларын тәкмилләшдирилмәси саһәсиндә әмәкдашлыг едир.
Үч өлкә хүсусилә Гафгаз реҝионунда бирҝә һәрби тәлимләр вә гүввә мүбадиләси һәјата кечириб, бир-биринин һәрби мәктәб вә академијаларында иштирак едир. Үч өлкәнин тәһлүкәсизлик тәшкилатлары арасында террорла мүбаризә вә дахили тәһлүкәсизликлә бағлы мәлумат мүбадиләси, даһа ҝениш координасија үчүн бирҝә тәһлүкәсизлик вә кәшфијјат комитәләринин јарадылмасы, өлкәнин һәрби-дәниз имканларынын вә донанмасынын ҝүҹләндирилмәси дә давам етдирилир. Мәсәлән, Пакистанын Агоста 90Б суалты гајығы Түркијә тәрәфиндән тәкмилләшдирилиб. Јерли тикинти үчүн Пакистана өтүрүлән технолоҝија илә дөјүш ҝәмиләринин истеһсалы да давам етдирилир.
Үч өлкәнин стратежи емпатијасында дәһлиз коммуникасијаларынын ролу
Стратежи вә ҝеосијаси ујғунлашма бу әмәкдашлыгда әсас амил кими ҝөрүнүр. Һәр үч өлкә терроризмин тәрифи вә онунла мүбаризә јоллары, Мәркәзи вә Ҹәнуби Асијада идеал сијаси сабитлик модели, Әфганыстаны әһатә едән тәһлүкәсизлик мәсәләләри кими реҝионал мәсәләләрдә ортаг фикирләрә маликдир. Сијаси Исламдан охшар тәфсир ирәли сүрмәк вә һәр үч өлкәнин Ихванул Муслимин дискурсуну дәстәкләмәк марағы да онларын фикирләрини бир-биринә јахынлашдырыб.
Түркијә, Азәрбајҹан Республикасы вә Пакистан бејнәлхалг тәшкилатларда тез-тез ортаг дипломатик дилдән истифадә едир вә хариҹи сијасәт мөвгеләриндә бир-бирини дәстәкләјир. Бу тенденсија мүхтәлиф сәбәбләрдән артыр. Түркијә вә Азәрбајҹан парламентләринин сәдрләри илә үчтәрәфли ҝөрүшдә Түркијә Бөјүк Милләт Мәҹлисинин сәдри Нуман Куртулмуш билдириб ки, үч өлкә арасында гаршылыглы фәалијјәт механизми һәрби, мүдафиә вә һәрби сәнаје саһәләрини әһатә едән “давамлы әмәкдашлыг платформасына” чеврилмәлидир.
Азәрбајҹанын Гафгаз торпагларына нәзарәт етдијини вә Ермәнистанла сүлһ данышыгларында ирәлиләјиш олдуғуну хатырладан Куртулмуш Ҹәнуби Гафгазда мүсбәт ирәлиләјишләрин вә Зәнҝәзур дәһлизинин мөвҹудлуғунун реҝион өлкәләринә даһа сых игтисади, сијаси вә һуманитар әлагәләр гурмаға имкан јаратмагла јанашы, Орта Дәһлиз үчүн стратежи ҹәһәтдән мөһкәмләнмәси кими имканлар јарадаҹағыны вурғулајыб.
Зәнҝзур вә Орта Дәһлизләрә бу хүсуси диггәт ондан ибарәтдир ки, Түркијә вә Азәрбајҹан, һәр ики өлкә дәфәләрлә бу ики маршруту Пакистандан Авропаја јени нәглијјат кәмәринин формалашмасы үчүн әсас һесаб едибләр; Јәни Иранын олмадығы бир маршрут. Бу мәсәләнин өлкәмиз үчүн игтисади, сијаси вә тәһлүкәсизлик бахымындан мәнфи нәтиҹәләри олаҹаг.
Бу үчтәрәфли ҝөрүшдә Түркијә тәрәфи Ирагын “Инкишаф Јолу” лајиһәсинин бу маршрута интеграсијасыны вә үч өлкәнин игтисади тәсиринин Гәрби Асијаја гәдәр ҝенишләндирилмәсини тәклиф едиб.
Бу үчтәрәфли идејаларын нәтиҹәси Русија, Иран вә Чин үчүн әлверишли олмајаҹаг, чүнки Иран әтрафында Иранын ҝеосијаси мөвгејини боғаҹаг, өлкәмизи мал вә енержи нәгли үчүн глобал маршрутлардан узаглашдыраҹаг дәһлизләр шәбәкәси һөрүләҹәк. Иранла јанашы, Чин вә Русија да бу инкишафдан мәмнун олмајаҹаглар, чүнки АБШ вә мүттәфигләри илә ҝәрҝинлијин артмасы фонунда онлар транзит маршрутларына Гәрб мүттәфигләри тәрәфиндән нәзарәт едилмәсинин шаһиди олаҹаглар ки, бу да ҝәләҹәкдә мүһүм тәһлүкәсизлик вә һәрби говшагларда онлар үчүн проблем јарадаҹаг.
Бу бәјанатлар сүбут едир ки, түрк дүнјасы илә бирләшән өлкәләрин орбитинә даһа чох өлкә чыхыр, бунун ҝенишләнмәси даһа чох мараглы акторларын дахил олмасына вә реҝионда ҝүҹ балансынын Иран, Русија вә Чинин зәрәринә ачыг шәкилдә дәјишмәсинә сәбәб олаҹаг.
Иран нә етмәлидир?
Ҝөрүнүр, бир сыра еһтијаҹлар вә нараһатлыглар Пакистаны бу ҹүр әмәкдашлыға сөвг едиб ки, Иран бу ишә мүраҹиәт етмәклә Пакистаны онунла даһа дәрин вә давамлы әмәкдашлыға сөвг едә биләр. Иран кечмишин ҝүҹлү мәдәни вә тарихи әлагәләрини вурғуламаг вә тәмсил етмәклә јанашы, Пакистанла һәрби вә тәһлүкәсизлик әмәкдашлығыны ҝүҹләндирмәлидир.
Игтисади, азад тиҹарәт вә инвестисија саһәләриндә әмәкдашлығын инкишафы да бөјүк әһәмијјәт кәсб едир. Ики өлкә арасында ҝүзәштли тиҹарәт сазишинин ҹидди шәкилдә јеринә јетирилмәси, тарифләрин азалдылмасы, хүсуси игтисади зоналарын јарадылмасы вә с. Пакистанын тиҹарәт кәсирини азалтмаға вә игтисади артымыны сүрәтләндирмәјә көмәк едәҹәк.
Бу саһәдә енержи тәһлүкәсизлији вә дајаныглы ресурслара еһтијаҹ мәсәләси дә ваҹибдир. Пакистан Азәрбајҹан Республикасы илә нефт, газ, ЛНҜ тәдарүкү вә нефт мәһсулларынын идхалы саһәсиндә әмәкдашлыг етмәклә енержи чатышмазлығы проблемини арадан галдырмаг нијјәтиндәдир. Иран Русија газынын Ирана, орадан да Пакистана өтүрүлмәси планыны һәјата кечирмәклә өлкәнин енержи еһтијатларыны шахәләндирир вә бу өлкәдә тәсирини ҝүҹләндирир.
Диҝәр тәрәфдән, Иран Чабаһар лиманындан Инчаран сәрһәддинә, Каспи дәнизи лиманларына вә Астараја гәдәр дәмир јолу вә дәһлиз маршрутларынын тамамланмасы илә Пакистаны Гафгаз вә Мәркәзи Асија илә бирләшдирән ән идеал маршрутдур вә бу тарихи фүрсәти әлдән вермәмәлидир.
Гејд едәк ки, Бакы Пакистанын енержи, инфраструктур вә мәдәнчыхарма секторларына сәрмајә гојмағы өһдәсинә ҝөтүрүб. Бүдҹә кәсири, хариҹи капиталын чатышмазлығы вә инфраструктурун инкишафы еһтијаҹы кими проблемләрлә үзләшән Пакистан кими бир өлкә үчүн бу ҹүр әмәкдашлыг һәјати әһәмијјәт кәсб едир.
Азәрбајҹанын Пакистана јатырдығы сәрмајәнин мәбләғи 2 милјард доллар ҹиварында елан едилиб ки, бу да мүхтәлиф лајиһәләри әһатә едир. Бунунла белә, бу мәбләғин бөјүк һиссәси һәлә дә разылашма, нәзәрдән кечирмә вә ја планлашдырылан инфраструктур лајиһәләри мәрһәләсиндәдир. Бу рәгәмләрин әсас һиссәси Пакистанда автомобил јоллары шәбәкәләринин јарадылмасы илә бағлыдыр. Мәсәлән, Суккур вә Һејдәрабад шәһәрләри арасында автомобил јолунун тикинтисинә тәхминән 1,2 милјард доллар, Һејдәрабад вә Кәрачи шәһәрләри арасында автомобил јолунун тикинтисинә исә тәхминән 600 милјон доллар сәрмајә гојулуб.
Азәрбајҹанын СОKАР Нефт Ширкәти дә керосин кәмәри лајиһәсинә тәхминән 600 милјон доллар сәрмајә гојаҹаг. Бу кәмәрин мәгсәди нефт мәһсулларынын Пәнҹабын мәркәзиндән Пакистанын шимал-гәрбиндәки Хајбер Пахтунхва әјаләтинә нәглидир. Нәглијјат, енержи вә информасија технолоҝијалары лајиһәләри кими диҝәр инфраструктур секторларына тәхминән 500 милјон доллар сәрмајә гојулаҹаг. Буна ҝөрә дә Теһран Исламабадла даһа чох јахынлашма јаратмаг вә онун ирәлиләјишинә ујғун мүһит јаратмаг үчүн Пакистанда бу ҹүр фәалијјәтләри планлашдырмағы баҹармалыдыр. Чин вә Русијанын бу саһәдәки тәҹрүбә вә имканларындан јарарланмаг Иран үчүн бәләдчи олаҹаг.
Университет профессору вә Гафгаз мәсәләләри үзрә експерт
Еһсан Мүвәһһидијан
Sizin rəyiniz