Бу јазыда бизим мәгсәдимиз зүһурун ҹәмијјәтдә доғурдуғу тәсир вә әкс-тәсирләри арашдырмаг, “доғру мүнтәзир”ләри “јаланчы мүнтәзир”ләрдән ајырыб танымагдыр: бахаг, ҝөрәк, ислами мәнбәләрдә бөјүк ибадәтләрдән бири кими јад едилән бу интизарын фәлсәфәси нә ола биләр? Зүһур анлајышы бәзи шәргшүнасларын дедији кими мәғлубијјәт вә накамлыгдан доған бир фикирдирми? Бу дүшүнҹә ислами мүһитә идхал олунмуш, хариҹдән дахил олмуш бир фикирдир, јохса әксинә, бу фикрин көкләри инсанын өз тәбиәтиндә јерләшир, тәкамүлә олан ешгдән гајнагланыр?
Инсанын гәлбиндә бир ешгин мөвҹудлуғу хариҹдә бир мәшугун варлығына дәлаләт етмирми?
Бир сыра шәргшүнаслар исрарла билдирирләр ки, бөјүк бир ислаһатчынын варлығына олан инам мүсәлманларын тарихинин гаранлыг дөвранларына тәсадүф едән хошаҝәлмәз һадисәләрдән ирәли ҝәлир.
Гәрбин дүшүнҹә тәсири алтында олан тәдгигатчыларын тәрзи-тәфәккүрүнә ҝөрә мүсәлманларын “Меһди” адлы дүнја хиласкарынын варлығына олан етигадларынын әсасы јәһуди вә мәсиһиләрин инанҹларындан әхз олунмушдур.
Материалист дүшүнҹәли сосиологлар Меһдинин зүһуру мәсәләсиндән өз әгидәләринин хејринә јарарланмаға сәј едирләр вә дејирләр ки, бу инанҹын әсасыны игтисади мараглар тәшкил едир. Онларын әгидәсинә ҝөрә “Меһдинин зүһуру” дүшүнҹәси истисмар мәнҝәнәсиндә әзилән күтләни әгидә наркоманијасы илә ујушдурмагдан башга бир шеј дејил. Јәни, зүлм алтында әзилән, ағры чәкән милләтә тәскинлик үчүн һазырланмыш сакитләшдириҹи дәрмандыр.
Бүтүн бу дејиләнләрә рәғмән, диггәти чәкән әсас мәсәлә белә бир зүһура етигадын бүтүн инсанларын вүҹудунда фитри көкә малик олмасыдыр. Бу етигад инсан гәлбинин дәринликләринә нүфуз етмишдир. Бүтүн мүһүм ислами гајнагларда бу мәсәлә илә растлашмаг олар. Бәлкә дә бу тәдгигатчыларын мәһдуд мүталиәләри, һәр ҹүр дини дүшүнҹәјә мадди дон ҝејиндириб, оланлары материалист бахымдан ачыгламаг истәји белә фикирләри ортаја чыхармышдыр.
Мараглыдыр ки, Маргли (Давид Самуел Марҝолиоутһ) кими Гәрб тәдгигатчылары Меһди һаггында ислами гајнагларда ҝөстәрилән һәдисләри инкар етмәјә галхараг дејирләр: “Белә һәдисләри һәр неҹә тәфсир етсәләр, јенә дә әлимиздә ислам пејғәмбәринин исламын дирчәлиши, ҝүҹләнмәси үчүн бир Меһдинин зүһуруну лазым вә гачылмаз һесаб едән гәнаәтбәхш дәлили јохдур. Амма биз билирик ки, пејғәмбәрин өлүмүндән сонра мүсәлманларын арасында дахили мүһарибәләрин башламасы, ваһид бир нәслин арасында ихтилаф вә чәкишмәләрин баш вермәси “хиласкарын зүһуру” фикринин јәһуди вә мәсиһиләрдән игтибас едилмәсинә сәбәб олду. Һансы ки, јәһудиләр вә мәсиһиләр дә нечә јүз илләрдир мәсиһин зүһурунун интизарыны чәкмәкдәдирләр”.
Билмирәм, Маргли бу барәдә һансы ислами гајнаглара мүраҹиәт етмиш вә неҹә олмушдур ки, ону гане едәҹәк тәфсири тапа билмәмишдир?!
Һалбуки, шиә вә әһли-сүннәнин мүһүм мәнбәләриндә Меһдинин зүһуру илә әлагәдар ачыг-ашкар һәдисләр кифајәт гәдәрдир вә бу һәдисләр тәватур һәддинә чатмышдыр.
Неҹә олур ки, бүтүн ислам алимләри вә тәдгигатчылары - демәк олар ки, истиснасыз - бу һәдисләрин Һәзрәт Пејғәмбәрин (с) дилиндән нәгл олунмасы барәдә һеч бир шүбһәли мәгама раст ҝәлмәмиш, јалныз мәсәләнин ҹүзи тәрәфләри барәдә фәргли фикирләр сәсләндирмишләр, амма тәкҹә Маргли гане ола билмәмишдир?! Бу бир суалдыр ки, Марглинин өзү она ҹаваб вермәлидир.
Бу арада бәзи алимләр дејирләр ки, бизим үмуми интизар, зүһурун иши вә мәгсәдләри илә ишимиз јохдур. Бизим ишимиз интизар әгидәсинин ҹәмијјәтә һансы мәнфи вә мүсбәт тәсири ҝөстәрмәси, сонда нә илә нәтиҹәләнмәсинә диггәт јетирмәкдир. Биз ҝөрүрүк ки, мәһдәвијјәт дүшүнҹәси инсанлары дәрдә дөзүмлүлүјә, гејри-сабитлијә сәбир етмәјә чағырыр, ҹәмијјәтин зүлмүнә биҝанә галмасына, залыма баш әјмәсинә, мәсулијјәтдән гачмасына сәбәб олур.
Биз әсас бу интизарын зүлм ичиндә әзилән күтләни неҹә ширин рөјалара гәрг етмәсилә марагланырыг. Интизар әгидәси халгы әтрафында баш верән һадисәләрә биҝанә јанашмаға сөвг едир, онлары гәфләт јухусунда сахлајыр. Сонда бу әгидә халгы сүстләшдирир вә тәнбәллијә өјрәшдирир.
Башга ибарәтлә десәк, бу дүшүнҹә фәрди бахымдан инсанын мүбаризә руһуну сындыран, ону фәалијјәтдән сахлајан бир амил, иҹтимаи бахымдан исә зүлм әлејһинә баш галдыран һәр ҹүр ингилаб аловуну сөндүрәҹәк бир васитәдир. Бүтүн һалларда онун мәнфи тәсири ашкардыр.
Тәдгиг вә тәһлил:
Амма бизим әгидәмизә ҝөрә кәнардан бахмагла тәләсик һөкм чыхармаг истәмәјән аҝаһ бир тәдгигатчы “интизарын мәгсәд вә нәтиҹәләри” илә бағлы бүтүн мәсәләләрлә јахындан танышлығы өзүнә борҹ биләрсә јухарыда дејилән гејри-дәгиг, тәләсик верилмиш һөкмләрлә һеч вахт разылаша билмәз.
Инди, иҹазә верин тәрәфкешлик етмәдән интизарын мәгсәд вә доғурдуғу нәтиҹәләри бирәбир тәдгиг едәк: бахаг, ҝөрәк бу әгидәнин ортаја чыхмасынын амили инсанларын уғрадығы мәғлубијјәтдир, јохса мәсәләнин көкүндә фитри вә расионал һәгигәтләр дајаныр? Бу инанҹын нәтиҹәси мүсбәтдир, јохса мәнфи? Гуруҹудур, ја дағыдыҹы?
“Хиласкарын зүһуру” дүшүнҹәсинин тохумларыны фикирләрә сәпән амилин мәғлубијјәт вә накамлыг олдуғуну дејәнләрин әксинә олараг бидиририк ки, бу мөвзуја олан ешг инсан вүҹудунун дәринлијиндән су ичир. Бу ешгин тәзаһүрү һәрдән атәшли, гығылҹымлы олуб өзүнү габарыг шәкилдә бүрузә верир, һәрдән дә кичик ишартыларла ҝөзә чарпыр.
Башга ибарә илә десәк, инсан бу мәсәләни ики јолла, - дујғу вә әгл јолу илә гаршыламалы олур. Јәни бу зүһурун сәдасыны ики дил - “фитрәт” вә “әгл”ин дили - илә ешидир.
Даһа ајдын ифадә илә десәк: Хиласкарын зүһуруна инам инсан руһунун дөрд бојутундан үчүнүн – “аҝаһлыға олан ешг”, “ҝөзәллијә олан ешг”, “јахшылыға олан ешг” – тәркиб һиссәләридир. Јәни белә бир зүһур олмадан бу ешгләр ҹавабсыз галмалыдыр. Зүһуру сырадан чыхармагла әслиндә бу ешгләри накамлыға мәһкум едирик.
Ола билсин бу дејиләнләрин даһа артыг изаһа еһтијаҹы олсун.
Билирик ки, “тәкамүлә олан ешг” инсан вүҹудунда шөләләнән әбәди бир мәшәлдир. Инсан даһа чох билмәк истәјир, даһа чох ҝөзәлликләр ҝөрмәк истәјир, даһа чох јахшылыглар дадмаг истәјир. Бир сөзлә, инсан онун инкишафына, үстүнлүјүнә сәбәб олаҹаг һәр бир шеји истәјир. Инсанын бу истәкләрини һеч вахт иҹтимаи, психоложи амилләрлә бағламаг олмаз. Әлбәттә, гејд олунан амилләрин инсанын истәкләринә тәсири инкар едилмир. Амма онларын вүҹудунун көкү инсан психолоҝијасынын әсасыны тәшкил едән бир һиссәдир. Јәни дедијимиз һаллар инсан руһунун әсасыны тәшкил едән јөнләрдән биридир. Дедијимизә дәлил кими бүтүн ҹәмијјәт вә милләтләрдә һәмин һиссин ејни гајдада тәзаһүр етмәсини мисал ҝөстәрә биләрик.
Хүласә, инсанын тәкамүлә, билмәјә, ҝөзәллијә, јахшылыг вә әдаләтә олан истәји көклү бир истәкдир. Бу истәк инсанын вүҹудунда әбәди јерләшдирилмиш бир тохумдур. Бу истәјин зирвә нөгтәси дүнја хиласкарынын зүһуруну ҝөзләмәк һиссидир. Инсанын ҹанында һәртәрәфли бир тәкамүлә истәк олдуғу һалда, белә интизары чәкмәјә биләрми? Бәшәријјәтин тәкамүлү о олмадан неҹә ҝерчәкләшә биләр?
Демәли, белә чыхыр ки, һәјатда мәғлубијјәт аҹысы јашамајан кәсләр белә бир һисси јашамамалыдырлар. Чүнки бу, онларын һаггыдыр. Әҝәр интизар һисси зәиф инсанларын, горху вә шок кечирмиш инсанларын психи нараһатчылығындан доғурса, онда ҝәрәк ҝүҹлү инсанларда бу нараһатчылыг олмасын.
Инсан бәдәнинин һәр бир үзвүнүн онун тәкамүлүндә бир ролу олдуғу кими, инсан руһунун хүсусијјәтләри дә ејни ролу ифадә едирләр. Мәсәлән, “тәһлүкәли амилләрдән горхмаг” һәр бир нормал инсанда јашанан һиссдир. Бу һисс онун тәһлүкәдән горунмасына көмәк едир. Санки инсан психолоҝијасында галхан ролуну ифа едир. Горху һисси инсаны тәһлүкәјә гаршы һазыр олмаға, тәдбир ҝөрмәјә чағырыр. “Гәзәб” гүввәси инсанын өз мәнафејини тәһлүкә заманы горумасына көмәк едир. Бу онун мүдафиә ҝүҹүнү артырмасына, еһтијат гүввәләри бир јерә ҹәмләмәсинә хидмәт едир.
Сүлһә, әдаләтә олан истәк әслиндә бөјүк һәдәфә чатмаг үчүн бир васитәдир. Санки бу јолда инсан вүҹудунун чархларыны даим һәрәкәтдә сахлајан ҝүҹлү бир мүһәррикдир.
Башга бир тәрәфдән, инсан вүҹудунда олан һисс вә механизмләрин варлыг аләминин үмуми һармонијасындан кәнарда галмасы мүмкүн дејил. Чүнки бүтүн варлыг дүнјасы бир-биринә бағланмыш там ваһиддир. Бизим вүҹудумуз дүнјадан кәнар ола билмәз. Демәли чох ајдын нәтиҹә алмаг олар ки, бизим вүҹудумузда олан көклү ешг вә истәкләр бизим ајрылмаз һиссәси олдуғумуз дүнјамызда бир “мәшугун”, ичәримиздәки истәјин говушаҹағы бир мәгсәдин олдуғуна дәлаләт едир. Ичәримиздәки ешг бизи һәмин мәгсәдә говушдуран бир васитәдир. Мәсәлән сусузлуг һисси хариҹдә сујун мөвҹудлуғуна дәлаләт едир вә бизи она сөвг етдирир. Бизим дахилимиздә баш галдыран шәһвәт һисси, ҹинси ојаныш мүхалиф бир ҹинсин хариҹдә мөвҹудлуғуна дәлаләт едән бир фактдыр. Әҝәр бизим вүҹудумузда б