Әһли-Бејт
(әлејһимус сәлам) – Хәбәр Аҝентлији АБНА-нын вердији мәлумата әсасән, Гәдири-Хум
(әрәбҹә غدير خم) Шиәләрин горујуб сахладыглары,
Исламын ән бөјүк бајрамларындан биридир. Һәр ил зилһиҹҹә ајынын 18-дә гејд олунур.
Гәдири-Хум Мәккә-Мәдинә арасында јерләшән Ҹөһфә јахынлығында бир дијарын адыдыр
вә Мәккәдән ики јүз километр мәсафәдә јерләшир. Гәдир мүхтәлиф өлкәләрин һаҹыларынын
бир-бириндән ајрыла биләҹәкләри дөрд јолдур:
1. Шимал истигамәтиндә бир јол Мәдинәјә ҝедир;
2. Шәрг истигамәтиндә бир јол Ирага ҝедир;
3. Гәрб истигамәтиндә бир јол Мисирә ҝедир;
4. Ҹәнуб истигамәтиндә бир јол Јәмәнә ҝедир.
Һал-һазырда бу дијар тәрк олунмуш бир јердир. Лакин бир заманлар Ислам тарихинин ән бөјүк һадисәләриндән биринин шаһиди олмушдур. О һадисә Һәзрәти Мәһәммәд пејғәмбәрин (сәлләллаһу әлетјһи вә алиһ) Әли ибн Әбу Талиби (әлејһимәс сәлам) Аллаһын вә Өзүнүн Ҹанишини вә Хәлифәәси тәјин етмәси иди.
Гәдирин гыса бәјаны
Һәзрәти Муһәммәд Пејғәмбәрин (сәлләллаһу әлејһи вә алиһ) сон һәҹҹ мәрасими олан "Һәҹҹәтул-вида" јәни Вида Һәҹҹи 10-ҹу һиҹри илинин ахырынҹы ајы сона чатдыгдан сонра Пејғәмбәрин дә олдуғу карван Мәккәдән Мәдинәјә ҝери гајытмаға башлады. Карван “Рабиғ” (һал-һазырда Мәккә-Мәдинә арасында јерләшән бир мәнтәгәдир) адлы мәнтәгәјә чатанда (Ҹөһфәдән 3 мил мәсафәдә јерләшир вә еһрамын мигатларындан биридир вә кечмишдә Мәдинәнин, Мисирин вә Ирагын јоллары орадан ајрылырды.) Гәдир-Хум адлы јердә вәһј мәләји һәзрәти Ҹәбрајыл Әмин (әлејһи сәлам) назил олараг Пејғәмбәрә (сәлләллаһу әлејһи вә алиһ) ашағыдакы ајә илә хитаб етди:
یَا أیُّها الرَّسُولُ بَلِّغْ ما اُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمٰا بَلَّغْتَ رِسٰالَتَهُ وَ اللّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ
“Еј Рәсулум! Аллаһ тәрәфиндән сәнә назил оланлары инсанлара чатдыр! Әҝәр (буну) чатдырмасан, Аллаһын рисаләтини тәкмил етмәмишсән. Аллаһ сәни ҹамаатдан (онларын зијанындан) горујаҹагдыр.” (Маидә сурәси, 67)
Ајәнин бәјан тәрзи ҝөстәрир ки, Аллаһ-таала пејғәмбәрлик вәзифәсинә бәрабәр олан вә Ислам дүшмәнләринин мәјус, наүмид олмасына сәбәб олан бөјүк бир вәзифәни пејғәмбәрин өһдәсинә гојмушдур. Бундан да әламәтдар бир һадисә ола биләрдими ки, јүз минләрлә инсанын ҝөзү өнүндә Әли (әлејһис-салам)-ы үммәтә рәһбәр, Аллаһ Тәаланын Хәлифәси, Ҹанишини тәјин етмиш олсун?! Бу сәбәбдән карвана дајанмаг ҝөстәриши верилди. Өндәкиләр ајаг сахлады, архадакылар да ҝәлиб онлара гошулду. Ҝүнорта заманы һава һәддиндән артыг исти иди. Һәтта ҹамаатын бир групу әбаларынын бир тәрәфини башларына, о бири тәрәфини исә ајагларынын алтына салмышдылар. Пејғәмбәр (сәлләллаһу әлејһи вә алиһ) үчүн ағаҹлардан биринин үзәринә чадыр салыб көлҝәлик дүзәлтдиләр. О һәзрәт дәвәләрин паланындан дүзәлмиш уҹа бир күрсүјә чыхараг уҹа сәслә хүтбә охуду.
Пејғәмбәр-ин Гәдир-Хумдакы хүтбәси
Һәмд-сәна јалныз Аллаһа мәхсусдур! Ондан көмәк истәјирәм, она ситајиш едир вә она тәвәккүл едирәм! Пис вә јарамаз әмәлләрдән она пәнаһ апарырам! Елә бир Аллаһ ки, ондан башга һеч бир һидајәт едән, јол ҝөстәрән јохдур! Һәр кәси о һидајәт етсә, ону һеч кәс зәлаләтә сала билмәз. Шәһадәт верирәм ки, ондан башга һеч бир мәбуд јохдур. Мәһәммәд дә онун бәндәси вә пејғәмбәридир. Еј инсанлар! Јахын заманларда Рәббимин дәвәтинә "ләббејк" дејәрәк сизин араныздан ҝедәҹәјәм. Мән дә мәсулијјәт дашыјырам, сиз дә мәсулијјәт дашыјырсыныз!
Сонра бујурду: Мәним барәмдә неҹә фикирләширсиниз? (Сизин гаршынызда вәзифәми лајигинҹә јеринә јетирдимми?) Бу заман, о һәзрәтин хидмәтләрини тәсдигләјән ҝур сәсләр уҹалмаға башлады:
— Биз шәһадәт веририк ки, сән өзүнүн Илаһи рисаләт вәзифәни лајигинҹә јеринә јетириб сәј ҝөстәрдин. Аллаһ сәнә хејир мүкафат версин! Пејғәмбәр бујурду:
–Шәһадәт верирсинизми ки, аләмин пәрвәрдиҝары јеҝанәдир, Мәһәммәд онун бәндәси вә пејғәмбәридир?! Вә башга бир аләмдә беһиштлә-ҹәһәннәмин әбәди һәјат олдуғунда шәкк-шүбһә јохдур?! Дедиләр:
— Бәли, сәһиһдир, шәһадәт веририк!
Сонра бујурду: Еј инсанлар! Мән сизин аранызда ики нәфис вә дәјәрли әманәт гојурам, ҝөрүм, мәндән сонра бу икиси илә неҹә рәфтар едәҹәксиниз?!
Бу заман бир нәфәр ајаға галхыб уҹа сәслә деди:
— Ики дәјәрли әманәт дедикдә мәгсәдин нәдир?
Һәзрәт бујурду:
— Бири Аллаһын Китабыдыр ки, онун бир тәрәфи Аллаһын гүдрәтли әлиндә, диҝәр тәрәфи исә сизин әлиниздәдир. Диҝәри исә мәним Әһли-бејтим вә Итрәтимдир. Аллаһ мәнә хәбәр вермишдир ки, бу икиси һеч вахт бир-бириндән ајрылмајаҹагдыр. Еј инсанлар! Гуран вә Итрәтимдән габаға кечмәјин вә һәр икисинин фәрманларына әмәл етмәкдә сәһләнкарлыг етмәјин, әкс һалда зијана уғрајаҹагсыныз!
Бу заман Әли (әлејһис-салам)-ын әлиндән тутуб о гәдәр јухары галдырдыр ки, һәр икисинин голтуғунун алтындакы ағлыг ҝөрүнмәјә башлады. Ону ҹамаата тәгдим едәрәк бујурду: – Мөминләрә, онларын өзләриндән даһа лајиги кимдир?
Дедиләр: Аллаһ вә Пејғәмбәри даһа јахшы билир!
Пејғәмбәр бујурду:
– Аллаһ мәним Мөвламдыр, Мән дә мөминләрин Мөвласыјам – онлара өзләриндән даһа үстүн вә даһа лајигәм! Еј ҹамаат:
مَنْ کُنْتُ مَوْلاهُ فَهٰذا عَلِىٌّ مَوْلاهُ اَللّهُمَّ وٰالِ مَنْ وٰالاهُ وَ عٰادِ مَنْ عٰادٰاهُ وَاحِبَّ مَنْ أحِبَّهُ وَ أَبْغِضْ مَنْ أَبْغَضَهُ وَانْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَاخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ وَ أَدِرِ الْحَقَّ مَعَهُ حَیثُ ٰدارَ
"Мән һәр кәсин мөвласыјамса, бу Әли дә онун мөвласыдыр (Пејғәмбәр (сәлләллаһу әлејһи вә алиһ) әмин олмаг үчүн бу ҹүмләни үч дәфә тәкрар етди ки, сонралар инсанлар сәһвә јол вермәсинләр). Пәрвәрдиҝара! Әлини севәнләри сев, онун дүшмәнләри илә дүшмән ол! Она мәһәббәт бәсләјәнләрә мәһәббәт бәслә! Она көмәк едәнләрә көмәк ет, көмәјини әсирҝәјәнләрдән көмәјини әсирҝә! О һәр јердә олса, һаггы онунла бирликдә дөвр етдир!"
Гејд: "Гәдир-хум" һәдисинин бу һиссәси; еләҹә дә бәзән икинҹи һиссә олмадан биринҹи һиссәси, јахуд да әкси, ашағыдакы Әһли сүннә әдәбијјатында мөвҹуддур:
"Мүснәд", Әһмәд ибн Һәнбәл, 1-ҹи ҹилд, сәһ. 254;
"Тарихи Дәмәшг", 42-ҹи ҹилд, сәһ. 207–208 вә 448;
"Хәсаис", Нәсаи, сәһ. 181;
Әл-моҹәмул-кәбир", 17-ҹи ҹилс, сәһ.39;
"Сунән" Тирмизи, 5-ҹи ҹилд, сәһ.633;
"Мүстәдәк" Һаким, 13-ҹү ҹилд, сәһ. 135;
"Әл-муҹәмул-овсәт", 6-ҹы ҹилд, сәһ. 95;
"Мүснәд", Әбу Јәла, 1-ҹи ҹилд, сәһ. 280;
"Әл-мәһасин вәл-мәсави", сәһ. 41;
"Мәнагиб", Харәзми, сәһ. 104 вә башга китаблар.
"Гәдир" һадисәсинин әбәдилији
Аллаһын һәкиманә ирадәси тәләб етмишдир ки, тарихи Имамәт вә Вилајәт һадисәси олан "Гәдир-хум" һадисәси бүтүн әср вә заманларда ҹанлы бир тарих сүрәтиндә галсын, инсанларын гәлб вә руһу она доғру ҹәзб олсун. Ислам јазычылары бүтүн әсирләр боју тәфсир, тарих, һәдис, кәлам китабларында ондан сөз ачсын. Натигләр өз нитг вә нәсиһәтли моизәләриндә онун барәсиндә данышсын вә ону имам Әли (әлејһис-салам)-ын инкар олунмаз фәзиләтләриндән сајсын. Тәкҹә ваизләр вә натигләр дејил, һәтта шаирләр дә бу һадисәдән илһам алараг өз әдәби зөвгләрини ишә салмыш, бу һадисә илә әлагәдар тәфәккүрләрини вилајәт саһибинә бәсләдикләри халис дујғулардан рөвнәгләндирмиш, ән али шерләри мүхтәлиф галибләрдә вә мүхтәлиф дилләрдә јадиҝар гојмушлар. Неҹә ки, мәрһум Әлламә Әмини ислам тарихи боју јазылмыш Гәдиријјә шерләринин мүһүм һиссәсини – шаирләринин һәјат вә јарадыҹылығындан ҝениш бәһс ачмагла – 11 ҹилдлик "Әл-Гәдир" китабында гејд етмишдир. Башга сөзлә десәк, дүнјада чох аз тарихи һадисә тапмаг олар ки, "Гәдир" һадисәси гәдәр мүхтәлиф тәбәгәләрин: мүһәддисләрин, мүфәссирләрин, мүтәкәллимләрин, философларын, хәтибләрин, шаирләрин, тарихчиләрин вә сирә јазанларын диггәт мәркәзиндә олмуш олсун. Бу һәдисин өлмәзлик сәбәбләриндән бири дә онун барәсиндә ики ајәнин "Маидә" сурәсинин 3-ҹү вә 67-ҹи ајәләринин назил олмасыдыр. Нә гәдәр ки, Гуран әбәдидир, бу тарихи һадисә дә һеч вахт инсанларын зеһниндән хариҹ олмајаҹагдыр.
Ән башлыҹасы, тарихә мүраҹиәт етмәклә ајдын олур ки, Зил-һәҹҹә ајынын 18-ҹи ҝүнү мүсәлманлар арасында "Гәдир-Хум" бајрамы кими мәшһур олмушдур. Һәтта Ибни Хәлкан, Әл-Мустәла ибн Мүстәнсәр барәсиндә јазыр: "487-ҹи илин Гәдир-Хум ҝүнүндә јәни, Зил-һәҹҹәнин 18-ҹи ҝүнүндә ҹамаат она бејәт етди." ("Вәфәјатул-әјан", 1-ҹи ҹилд, сәһ. 60.) Әл-мүстәнсәр-биллаһ әл-Әбиди барәсиндә дә јазыр: "О, 487-ҹи илин Зил-һәҹҹә ајынын сонуна 12 ҝүн галмыш вәфат етди. О ҝеҹә Зил-һәҹҹә ајынын 18-и јәни, Гәдир-Хум бајрамынын ҝеҹәсидир." ("Вәфәјатул-әјан", 2-ҹи ҹилд, сәһ. 223.)
Әбу Рејһан Бируни "Әл-Асарул-багијә" китабында Гәдир-Хум бајрамыны бүтүн мүсәлманлар тәрәфиндән кечирилән бајрамлар сырасында гејд етмишдир. ("Әл-асарул-багијә"нин тәрҹүмәси, сәһ. 395; "Әл-Гәдир", 1-ҹи ҹилд, сәһ. 267.)
Тәкҹә Ибн Хәлкан вә Әбу Рејһан Бируни дејил, мәшһур әһли-сүннәт алимләриндән бири олан Сәаләби дә "Гәдир" ҝеҹәсини ислам үммәти арасында мәшһур ҝеҹәләрдән бири кими гејд етмишдир. ("Симарул-гулуб", сәһ. 511)
Бу ислами бајрамын көкү Пејғәмбәр (сәлләллаһу әлејһи вә алиһ)-ин дөврүнә гајыдыр. Чүнки, һәмин ҝүн Пејғәмбәр мүһаҹир вә әнсара, һәтта өз һәјат јолдашларына белә ҝөстәриш вермишди ки, Әлинин һүзуруна ҝедәрәк имамәт вә вилајәтинә ҝөрә ону тәбрик етсинләр.
Зејд ибн Әргәм нәгл едир: "Мүһаҹирләрдән Әбубәкр, Өмәр, Осман, Тәлһә вә Зүбејр Әлијә бејәт едән илк шәхсләр идиләр. Бејәт вә тәбрик мәрасими ҝүн батана гәдәр давам етди."
Гејд: Өмәр ибн Хәттабын Әли (әлејһис-салам)-а тәбрик демәси мәсәләси әһли-сүннәтин сајсыз-һесабсыз мәнбәләриндә гејд олунмушдур. О ҹүмләдән:
"Мүснәди Һәнбәл", 6-ҹы ҹилд, сәһ. 401;
"Әл-бидајәту вән-ниһајә", 5-ҹи ҹилд, сәһ. 209;
"Әл-фусулул-муһиммә", Ибни Сәббағ, сәһ. 40;
"Фәраидус-симтејн", 1-ҹи ҹилд, сәһ. 71. Һәмчинин Әбубәкрин, Өмәрин, Османын, Тәлһәнин, Зүбејрин вә башгаларынын һәзрәти тәбрик етмәси чохлу китабларда гејд олунмушдур. О ҹүмләдән:
Әһмәд ибн Мәһәммәд Тәбәри "Мәнагибу Әли ибн Әби Талиб" китабында нәгл етмишдир. ("Әл-Гәдир" 1-ҹи ҹилд, сәһ. 270)
Һәдис равиләриндән 110 нәфәр
Бу тарихи һадисәнин әһәмијјәти илә бағлы буну гејд етмәк кифајәтдир ки, ону пејғәмбәр сәһабәләриндән 110 нәфәр нәгл етмишләр. Әлбәттә, бу о демәк дејилдир ки, о чохсајлы инсанлардан јалныз бунлар һәмин һадисәни нәгл етмишләр; әксинә мәгсәд будур ки, тәкҹә әһли-сүннәт алимләринин китабларында 110 сәһабәнин ады диггәт чәкир. Табеин дөврүнә мәхсус, ислам тарихи илә икинҹи әсрдә о һәдиси 89 нәфәр нәгл етмишдир. "Гәдир" һәдисинин нәгли сонракы әсрләрдә дә әһли-сүннәт алимләринин пајына дүшүр. Онлардан 360 нәфәри бу һәдисә өз китабларында јер вермишдир. Бир чохлары һәдисин сәнәдинин мөһкәм вә сәһиһ олмасына етираф етмишләр. Бәзиләри дә бу һәдиси нәгл етмәклә кифајәтләнмәмиш, әлавә олараг онун сәнәд вә мәзмуну барәсиндә мүстәгил китаблар јазмаға ҹәһд етмишләр. Гәрибәдир ки, бөјүк ислам тарихчиси Тәбәри "Әл-вилајәту фи туруги һәдисил-ғәдир" адлы бир китаб јазмыш вә бу һәдиси 75 јолла Пејғәмбәр (сәлләллаһу әлејһи вә алиһ)-дән нәгл етмишдир. Ибн Угдә Куфи "Вилајәт" адлы рисаләсиндә бу һәдиси 105 нәфәрдән нәгл етмишдир. Әбубәкр Мәһәммәд ибн Өмәр Бағдади (Ҹәм’ани ады илә мәшһурдур) бу һәдиси 25 јолла нәгл етмишдир.
Мәшһур әһли-сүннәт алимләриндән
Әһмәд ибн Һәнбәл Шејбани
Ибн Һәҹәр Әсгәлани
Ҹәзри Шафеи
Әбу Сәид Сәҹистани
Әмир Мәһәммәд Јәмәни
Нисаи, Әбул-Әла Һәмәдани
Әбул-Ирфан Һәббан бу һәдиси мүхтәлиф сәнәдләрлә нәгл етмишләр. Бу сәнәдләрин топлуму дәјәрли "Әл-Гәдир" китабынын 1-ҹи ҹилдиндә мөвҹуддур вә үмуми шәкилдә әһли-сүннәт мәнбәләрини бир јерә јығмышдыр.
Шиә алимләри дә бу тарихи һадисә илә әлагәдар чохлу дәјәрли китаблар јазараг, әһли-сүннәтин мүһүм мәнбәләринә ишарә етмишләр. Онларын да ән ҝениш вә әһатәлиси бөјүк Ислам алими мәрһум Әлламә Әмини тәрәфиндән гәләмә алынан 11 ҹилдли "Әл-Гәдир" китабыдыр.
Беләликлә, пејғәмбәр Әлини өз ҹанишини тәјин етдикдән сонра бујурду:
"Еј инсанлар! Инди вәһј мәләји назил олараг бу ајәни ҝәтирди:
اَلْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِى وَ رَضیتُ لَکُمُ الإِسْلامَ دیناً
"Бу ҝүн дининизи сизин үчүн камил етдим, немәтими сизә тамамладым вә Исламы бир дин олараг сизин үчүн сечиб бәјәндим." ("Маидә"сурәси, ајә:3)
Бундан сонра, пејғәмбәрин тәкбир (Аллаһу әкбәр) сәси уҹалды вә о бујурду: "Аллаһа шүкүр едирәм ки, Өз ајинини камил етди, Өз немәтини камала чатдырды, Мәндән сонра Әлинин вилајәт вә ҹанишинлијинә разы олду."
Сонра һәмин уҹа јердән енди вә һәзрәт Әлијә (әлејһи сәлам) бујурду:
Хејмәдә (чадырда) отур, Исламын бариз шәхсијјәт вә башчылары сәнә бејәт едәрәк (бу мәгам мүнасибәти илә сәни) тәбрик етсинләр. Һамыдан өнҹә Шејхләр – Әбубәкр вә Өмәр Имам Әлини (әлејһи сәлам) тәбрик едәрәк ону өзләринин мөвлалары адландырдылар. Һәссан ибн Сабит фүрсәти гәнимәт сајараг Пејғәмбәрдән иҹазә алды вә һәзрәт Әлинин (әлејһи сәлам) һүзурунда шер охумаға башлады. Бурада онун јалныз ики бејтини гејд етмәклә кифајәтләнирик:
فَقٰالَ لَهُ: قُمْ یٰا عَلِىُّ فَاِنَّنِى — رَضِیْتُکَ مِنْ بَعْدِى إِمٰاماً وَ هٰادِیاً
فَمَنْ کُنْتُ مَوْلاَهُ فَهٰذٰا وَلِیُّهُ — فَکُونُوا لَهُ اَتْبٰاعَ صِدْقٍ مَوٰالِیاً
"Пејғәмбәр Әлијә бујурду: Галх ајаға, мән сәни өз ҹанишиним вә өзүмдән сонра ҹамааты һидајәт едән гәрар вердим.
Мән һәр кәсин мөвласы вә рәһбәријәмсә, Әли дә онун мөвласы вә рәһбәридир. Сиз сәмими гәлбдән онун ардыҹыллары вә сөзүнә гулаг асанлары олун."
Гејд: Һәссанын шерләри чохлу мәнбәләрдә гејд олунмушдур. О ҹүмләдән:
"Мәнагиб", Харәзми, сәһ. 135
"Мәгтәдул-Һүсејн", Харәзми, 1-ҹи ҹилд, сәһ. 47;
"Фәраидус-симтен", 1-ҹи ҹилд, сәһ. 73–74;
Ән-нурул-муштәәл", сәһ. 56,
"Әл-мәнагиб", Ковсәр, 1-ҹи ҹилд, сәһ. 118 вә 362
Бу һәдис Имам Әлинин (әлејһи сәлам) бүтүн сәһабәләрдән үстүн вә фәзиләтли олмасына даир ән тутарлы дәлил вә ән бөјүк шаһиддир.
Һәтта Әмирәл-мөминин Әли (әлејһи сәлам) өзү дә Өмәрин вәфатындан сонра тәшкил олунан хилафәт шурасында, һабелә Османын хилафәти вә өз хилафәти дөврүндә, она истинад етмишдир.
Гејд: Һәзрәт Әлинин (әлејһи сәлам) бу елми мүбаһисәси ашағыдакы китабларда вардыр:
"Мәнагиб", Әхтәб Харәзми Һәнәфи, сәһ. 217;
"Фәраидус-симтејн", Һәмвини, 58-ҹи баб;
"Әд-дуррун-нәзим", Ибн Һатәм Шами;
"Әс-сәваигул-муһригә", Ибн Һәҹәр Әсгәлани, сәһ. 75;
"Әмали", Ибн Угдә, сәһ. 7 вә 212;
"Нәһҹүл-Бәлағә"нин шәрһи, Ибн Әбил-Һәдид, 2-ҹи ҹилд, сәһ. 61;
"Истиаб", Ибн Әбдул-Бирр, 3-ҹү ҹилд, сәһ. 35;
"Тәфсир" Тәбәри, 3-ҹү ҹилд, сәһ. 418,
"Маидә" сурәсинин 55-ҹи ајәсинин тәфсириндә.
"Фәраидус-симтејн", 1-ҹи симт, 58-ҹи баб;
"Нәһҹүл-Бәлағә"нин шәрһи, Ибн Әбил-Һәдид, 1-ҹи ҹилд, сәһ. 362;
"Усдул-ғабә", 3-ҹү ҹилд, сәһ. 307, 5-ҹи ҹилд, сәһ. 205;
"Әл-исабә", Ибн Һәҹәр Әсгәлани, 2-ҹи ҹилд, сәһ. 408, 4-ҹү ҹилд, сәһ. 80;
"Мүснәд" Әһмәд, 1-ҹи ҹилд, сәһ. 84–88;
"Әл-бидајәту вән-ниһајә", Ибн Кәсир Шами, 5-ҹи ҹилд, сәһ. 210, 7-ҹи ҹилд, сәһ. 348;
"Мәҹмәуз-зәваид", Һејтәми, 9-ҹу ҹилд, сәһ. 106;
"Зәхаирул-угба", сәһ. 67 вә с. ("Әл-Гәдир", 1-ҹи ҹилд, сәһ. 163–164)
Бундан әлавә, бөјүк Ислам шәхсијјәтләри, о ҹүмләдән Фатимеји-Зәһра (сәламуллаһи әлејһа) мүхалифләрин вә Әлинин вилајәт вә јүксәк мәгамыны инкар едәнләрин гаршысында даим бу һәдисә истинад едирди.
Гејд: Ханым Фатимеји-Зәһранын (сәламуллаһи әлејһа) даим мүхалифләрин вә Имам Әлинин (әлејһи сәлам) вилајәт вә Илаһи Хилафәт мәгамыны инкар едәнләрин гаршысында Гәдир-хум һадисәсинә истинад етмәси Әһли-сүннәтин ашағыдакы китабаларында кечмәкдәдир:
"Әснәл-мәталиб", Шәмсуддин Шафеи,
Сәхавинин "Әз-зовул-лами" китабындан нәглән: 9-ҹу ҹилд, сәһ. 256;
"Әл-бәдруттале", Шовкани, 2-ҹи ҹилд, сәһ. 297;
"Нәһҹүл-бәлағә"нин шәрһи, Ибн Әбил-Һәдид, 2-ҹи ҹилд, сәһ. 273;
"Мәнагиб", Әлламә Һәнәфи, сәһ. 130;
"Бәлағатун-ниса", сәһ. 72;
"Әл-әгдул-фәрид", 1-ҹи ҹилд, сәһ. 162;
"Субһул-Әша", 1-ҹи ҹилд, сәһ. 259;
"Муруҹуз-зәһәб", Ибн Мәсуд Шафеи, 2-ҹи ҹилд, сәһ. 49;
"Јәнабиул-мәвәддәт", сәһ. 486
"Мөвла" дедикдә мәгсәд нәдир?
Бурада мүһүм мәсәлә "мөвла" кәлмәсинин тәфсир вә изаһыдыр. Бу сөз там ајдын олса да, она гаршы лазыми диггәт ҝөстәрилмәмишдир. Чүнки, гејд олунанлардан әлавә, һәдисин сәнәдинин гәти олмасында һеч бир шәкк-шүбһәјә јер галмыр.
Буна ҝөрә дә бәһанә ахтаранлар онун мәзмун вә мәфһумунда шәкк-шүбһә вә мүнагишә јаратмаг истәмиш, хүсусилә "мөвла" кәлмәсинә даир шүбһәләрдән чәкинмәмишләр.
Амма гәтијјәтлә сөјләмәк лазымдыр ки, "мөвла" кәлмәси бу һәдисдә, һәтта әксәр һалларда бирдән артыг мәна кәсб етмир, "даһа артыг ихтијар саһиби вә даһа лајигли" мәнасында, башга сөзлә "башчы" вә "гәјјум" мәнасында ишләнир. Гуранда да бир чох ајәләрдә "мөвла" кәлмәси "гәјјум" вә "даһа артыг ихтијар саһиби" мәнасында ишләнмишдир:
Мөвла сөзү Гуранын 18 ајәсиндә вә онун 10 дәфәси Аллаһ барәсиндә ишләнмишдир. Ајдындыр ки, Аллаһ барәсиндә ишләнәркән "мөвла" сөзү "гәјјум" вә һәр бир шејә онун өзүндән артыг ихтијар саһиби олмасы мәнасына, чох ҹүзи һалларда исә достлуг мәнасына ишләнир.
Буна әсасән, "мөвла" сөзүнүн илк нөвбәдә "даһа артыг ихтијар саһиби вә даһа лајигли" мәнасына ишләнмәсиндә шәкк-шүбһә јохдур. "Гәдир" һәдисиндә дә "мөвла" кәлмәси мәһз һәмин мәнададыр. Бундан әлавә, чохлу сүбут вә фактлар да мөвҹуддур ки, бу сөзүн "даһа артыг ихтијар саһиби", "башчы" вә "гәјјум" мәнасында ишләндијини ҝөстәрир.
Бу мүддәанын доғрулуғуна даир сүбутлар
Фәрз един ки, "мөвла" сөзү лүғәтдә мүхтәлиф мәналарда ишләнир. Лакин "Гәдир" һәдисиндә вә бу бөјүк тарихи һадисәдә мөвҹуд олан чохлу фактлар һәр нөв шәкк-шүбһәни арадан галдырыб мәсәләни һамыја сүбут едир.
Биринҹи факт
Гејд етдијимиз кими, тарихи "Гәдир" һадисәсиндә Пејғәмбәрин (сәлләллаһу әлејһи вә алиһ) шаири Һәссан ибн Сабит иҹазә алараг ајаға галхды вә һәзрәтин кәламынын мәзмунуну нәзмә чәкиб шер формасына салды. Фәсаһәт вә бәлағәт булағындан су ичмиш, әрәб дилинин инҹәлик вә сирләринә аҝаһ олан бу шәхс "мөвла" кәлмәсинин јеринә имам вә һади (һидајәтчи) кәлмәләриндән истифадә етмишдир:
فَقٰالَ لَهُ: قُمْ یٰا عَلِىُّ فَاِنَّنِى — رَضِیْتُکَ مِنْ بَعْدِى إِمٰاماً وَ هٰادِیاً
"Пејғәмбәр Әлијә бујурду: Еј Әли! Ајаға галх мән сәни өзүмдән сонра үммәтимин имамы вә һидајәтчиси сечдим."
Гејд: Һәссанын шери чохлу мәнбәләрдә гејд олунмушдур. О ҹүмләдән:
"Мәнагиб", Харәзми, сәһ. 135
"Мәгтәдул-Һүсејн", Харәзми, 1-ҹи ҹилд, сәһ. 47;
"Фәраидус-симтен", 1-ҹи ҹилд, сәһ. 73–74;
Ән-нурул-муштәәл", сәһ. 56,
"Әл-мәнагиб", Ковсәр, 1-ҹи ҹилд, сәһ. 118 вә 362
Ајдындыр ки, әввәла о, Пејғәмбәрин кәламындакы "мөвла" сөзүндән имамәт, рәһбәрлик вә һидајәтчи мәгамындан башга бир шеј баша дүшмәмишди.
Икинҹиси әҝәр Пејғәмбәрин “мөвла” кәлмәсиндән мәгсәди Имам вә Һидајәтчи олмаса иди мүтләг Һәссана ирад билдирмәли вә сөзүнү тәһриф етмәсинин гаршысыны алмалы иди. Лакин Әзиз Ислам Пејғәмбәри (сәлләллаһу әлејһи вә алиһ) нә инки Һәссана ирад билдирмәмиш һәтта ону бу шеринә ҝөрә тәсдигләмишдир.
Үчүнҹүсү гејд етмәк лазымдыр ки, Һәссан әрәб дилчиләриндән, фәсаһәт-бәлағәт устадларындан сајылырды.
Дөрдүнҹүсү "Мөвла" кәлмәсиндән бу мәнаны баша дүшән Тәкҹә шөһрәтли әрәб шаири Һәссан дејилди; ондан сонра әдәбијјатчы, мәшһур шаир, әрәбшүнас сајылан бөјүк ислам шаирләринин чоху да бу сөздән Һәссанын баша дүшдүјү мәһз һәмин мәнаны – имамәт вә рәһбәрлик мәнасыны – баша дүшмүшдүләр!
Икинҹи факт
Әли Мүавијәјә јаздығы шерләриндә "Гәдир" һәдиси барәсиндә белә бујурур:
وَ أَوْجَبَ لِى وِلایَتَهُ عَلَیْکُمْ رَسُولُ اللّهِ یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ
"Пејғәмбәр "Гәдир" ҝүнүндә өз вилајәтини мәним үчүн сизә ваҹиб етди".
Мәрһум Әлламә Әмини бу шери там формасыны "Әл-Гәдир" китабынын 2-ҹи ҹилди, сәһ. 25–30-да шиә алимләриндән 11 вә әһли-сүннәт алимләриндән 26 нәфәрдән нәгл етмишдир.
Имамдан да јүксәк бир шәхс һәдиси бизим үчүн тәфсир едәрәк "Пејғәмбәр "Гәдир" ҝүнү вилајәти һансы мәнаја бујурмушдур?" – дејә бујура биләрми?! Бу тәфсир "Гәдир" ҝүнүндә иштирак едәнләрин һамысынын зеһинләриндән Ислам ҹәмијјәтинә рәһбәрлик вә имамәтдән башга һеч бир шеј кечмәдијини ҝөстәрмирми?!
Үчүнҹү факт
Пејғәмбәр (сәлләллаһу әлејһи вә алиһ) "Мән кунту мовлаһу…" ҹүмләсиндән әввәл ашағыдакы сөзләри ирәли чәкиб онлардан играр алды:
اَلَسْتُ أَوْلَى بِکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ
"Мән сизин өзүнүзә, өзүнүздән артыг ихтијар саһиби дејиләмми?!"
Һәзрәт бу ҹүмләдә "нәфс – ҹан барәдә даһа үстүн вә ихтијар саһиби олмаг" кәлмәсиндән истифадә етди, бүтүн инсанлардан, өзүнүн онларын "мөвласы" олмасы барәдә играр алды вә дәрһал сонра бујурду:
مَنْ کُنْتُ مَوْلاهُ فَهذا عَلِىٌّ مَولاهُ
"Мән һәр кәсин мөвласыјамса, Әли дә онун мөвласыдыр."
Бу ики ҹүмләнин ардыҹыл гејд едилмәсиндә мәгсәд нәдир? Мәҝәр Пејғәмбәрин Гурана әсасән малик олдуғу һәмин мәгамлары Әли үчүн дә сүбут етмирми?! Бу фәрглә ки, о Пејғәмбәрдир, Әли исә имамдыр. Нәтиҹәдә, һәдисин мәнасы белә олур: "Мән һәр кәс үчүн онун өзүндән артыг ихтијар саһибијәмсә, Әли дә онун үчүн ихтијар саһибидир." Әҝәр Пејғәмбәр (сәлләллаһу әлејһи вә алиһ)-ин бундан башга мәгсәди олсајды, өзүнүн "мөвла" олмасы барәдә ҹамаатдан играр алмасына һеч бир лүзум олмазды. Пејғәмбәрин бу бәјаныны ҝөрмәмәзлијә вурмаг, бу гәдәр ашкар фактларын јанындан асанлыгла өтүб кечәрәк ҝөзләрини јуммаг ән азы инсафсызлыгдыр!
Гејд: "Әләсту овла бикум мин әнфусикум" ҹүмләсини Әлламә Әмини 64 ислам мүһәддиси вә тарихчисиндән нәгл етмишдир: 1-ҹи ҹилд, сәһ. 371
Дөрдүнҹү факт
Пејғәмбәр әввәлҹә Исламын үч мүһүм принсипи барәдә играр алараг бујурду:
أَلَسْتُمْ تَشْهَدُونَ أنْ لا إِلهَ إلاّ اللّهُ وَ أنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ و رَسُولُهُ وَ أَنَّ الجنَّةَ حَقٌّ وَ النَّارَ حَقُّ
"Сиз шәһадәт вермирсинизми ки, Аллаһдан башга һеч бир мәбуд јохдур?! Мәһәммәд онун бәндәси вә рәсулудур, беһишт вә ҹәһәннәм һагдыр?!"
Бу играры алмагда о һәзрәтин мәгсәди нә иди?! Мәҝәр бунунла ҹамаатын зеһнинә һазырлыг јаратмаг истәмирдими ки, сонралар Әли үчүн сүбута јетән мәгам вә мөвгејин әввәлки етигад принсипләри илә ејни сәвијјәдә олмасыны баша дүшсүнләр вә билсинләр ки, онун вилајәт вә хилафәтинә етигад бәсләмәк һамысынын әввәлләр етираф етдији үч дини принсипә играр етмәклә ејнидир?! Әҝәр "мөвла" дедикдә мәгсәд "көмәкчи" вә ја "севмәк" олсајды, бу ҹүмләләрин арасындакы әлагә позулар вә кәлам өзүнүн мөһкәмлијини итирәрди.
Бешинҹи факт
Пејғәмбәр (сәлләллаһу әлејһи вә алиһ) хүтбәнин әввәлиндә өзүнүн вәфатындан хәбәр верир вә бујурур:
إِنِّی أُوْشِکُ أَنْ اُدْعٰى فَاُجِیبَ
"Јахын заманларда мән (Аллаһ дәрҝаһына) дәвәт олунаҹаг вә бу дәвәти гәбул едәҹәјәм."
Бу ҹүмлә Пејғәмбәрин (сәлләллаһу әлејһи вә алиһ) өз вәфатындан сонра бир чарә фикирләшмәк истәдијини, вәфатындан сонра јаранаҹаг бошлуғу долдурмаг фикриндә олдуғуну ҝөстәрир. Белә бир бошлуғу јалныз һәр ҹәһәтдән лајигли вә алим бир ҹанишин тәјин етмәклә долдурмаг оларды ки, һәзрәтин вәфатындан сонра үммәтин ишләрини өһдәсинә ҝөтүрсүн. Бундан ајры мәгсәд ола билмәзди. Вилајәт (мөвла олмаг) сөзү хилафәтдән башга мәнаја јозулса, Пејғәмбәрин (сәлләллаһу әлејһи вә алиһ) кәламлары арасындакы мәнтиги бағлылыг тамамилә позула биләр. Һалбуки, о, ән фәсаһәтли вә бәлағәтли бир шәхсдир. Вилајәт мәсәләсинә даир бундан да ашкар бир дәлил ола биләрми?
Гејд: "Әл-Гәдир", 1-ҹи ҹилд, сәһ. 26, 27, 30, 32, 33, 34, 36, 47 вә 176-ја мүраҹиәт един. Бу мәтләб әһли-сүннәт мәнбәләриндәндир:
"Сәһиһ" Тирмизи, 2-ҹи ҹилд, сәһ. 298;
"Әл-фусулул-мүһиммә", Ибн Сәббағ, сәһ. 25;
"Әл-мәнагибус-сәласә", Һафиз Әбул-Футуһ, сәһ. 19;
"Әл-бидајәту вән-ниһајә", Ибн Кәсир, 5-ҹи ҹилд, сәһ. 209, 7-ҹи ҹилд, сәһ. 348;
"Әс-сәваигул-муһригә", сәһ. 25;
"Мәҹмәуз-зәваид", Һејтәми, 9-ҹу ҹилд, сәһ. 165 вә с.
Алтынҹы факт
Пејғәмбәр "мән кунту мовлаһу" ҹүмләсиндән сонра бујурур:
اَللّهُ أَکْبَرُ عَلىٰ إکْمٰالِ الدِّینِ وَ إتْمٰامِ النِّعْمَةِ وَ رِضَى الرَّبِّ بِرِسٰالَتِى وَ الْوِلایَةِ لِعَلىٍّ مِنْ بَعْدِى
"Аллаһ бөјүкдүр! Бу дини камил етмәсинә, өз немәтини тамам вә камал һәддинә чатдырмасына, Пәрвәрдиҝарын мәним рисаләтимә вә Әлинин мәндән сонракы вилајәтинә (үммәтә рәһбәрлијинә) разы олмасына ҝөрә!"
Әҝәр мәгсәд үммәтин һәзрәт Әлини севиб мәһәббәт бәсләмәси, она көмәк етмәси олсајды, онда Әлијә мәһәббәт вә достлуг иҹад етмәклә, она көмәк етмәклә Аллаһын дини неҹә камил ола вә онун немәти сон һәддинә неҹә чата биләрди? Ән ајдын бәјан будур: "Аллаһ мәним рисаләтимә вә Әлинин мәндән сонракы вилајәтинә разы олду. Бунларын һамысы мөвла сөзүнүн хилафәт мәнасында ишләнмәсинә даир ашкар сүбут ола биләр.
Гејд: Мәрһум Әлламә Әмини һәдисин бу һиссәсинин мәнбәләрини 1-ҹи ҹилд, сәһ. 43, 165, 231, 232, 233 вә 235-дә гејд етмишдир. О ҹүмләдән:
"Әл-вилајә", Ибн Ҹәрир Тәбәри, сәһ. 310;
"Тәфсир", Ибн Кәсир", 2-ҹи ҹилд, сәһ. 14;
"Әд-дуррул-мәнсур", 2-ҹи ҹилд, сәһ. 259;
"Әл-итган", 1-ҹи ҹилд, сәһ. 31;
"Мифтаһун-нәҹаһ", Бәдәхши, сәһ. 220;
"Ма нәзәлә минәл-Гуран фи Әлијјин", Әбу Нәим Исфаһани;
"Тарихи Бағдад", Хәтиб Бәғдади, 4-ҹү ҹилд, сәһ. 290;
"Мәнагиб" Харәзми, сәһ. 80;
"Әл-хәсаисул-Әләвијјә", Әбул-Фәтһ Нәтәнзи, сәһ. 43;
"Тәзкирә", Ибн Ҹовзи, сәһ. 18;
"Фәраидус-симтејн", 12-ҹи баб
Једдинҹи факт
Шејхејнин – Әбубәкрлә Өмәр, Пејғәмбәрин (сәлләллаһу әлејһи вә алиһ) сајсыз-һесабсыз сәһабәләри Пејғәмбәр минбәрдән енәндән сонра ҝәлиб һамылыгла Әлини тәбрик етдиләр. Бу тәбрик мәрасими ҝүн батан вахта гәдәр давам етди. Бундан да ајдын дәлил ола биләрми? Белә ки, Шејхејн имам Әлини (әлејһи сәлам) тәбрик едәрәк ашағыдакы сөзләри дејән илк шәхсләр олмушдур:
هَنِیئاً لَکَ یٰا عَلِىَّ بْنَ أَبِِی طَالِبٍ أََصْْبَحْتَ وَ أَمْسَیْتَ مَوْلاىَ وَ مَوْلىٰ کُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍس
"Мүбарәк олсун, еј Әли! Мәним вә һәр бир иманлы киши вә гадынын мөвласы олдун!"
О ҝүн һәзрәт Имам Әли (әлејһи сәлам) һансы бир мәгама наил олмушду ки, белә тәбрикләрә лајиг ҝөрүлүрдү?! Ҝөрәсән, үммәтә рәһбәрликдән вә хилафәтдән башга бир мәгам идими ки, о ҝүнә гәдәр рәсми шәкилдә елан едилмәмишди вә белә бир тәбрикә лајиг ҝөрүлүрдү? Тәбии ки, мәһәббәт вә достлуг тәзә бир шеј дејилди.
Гејд: "Шејхејнин" тәбрик мәсәләсиндән аҝаһ олмаг үчүн "Әл-Гәдир" 1-ҹи ҹилд, сәһ. 270–283-ә баха биләрсиниз ки, јухарыда бу һәдисин бир һиссәси гејд олунуб.
Сәккизинҹи факт
Әҝәр Пејғәмбәрин (сәлләллаһу әлејһи вә алиһ) мәгсәди һәзрәт Әлијә (әлејһи сәлам) гаршы достлуг вә мәһәббәт олсајды, бу мәсәләнин белә гызмар бир һавада ирәли чәкилмәсинин әсла лүзуму олмазды. (Белә ки, һәзрәт јүз минләрлә инсанлардан ибарәт олан карваны һәрәкәтдән сахлады вә ҹамааты белә бир гызмар һавада, исти гумларын вә дашларын үзәриндә отуртду, мүфәссәл бир хүтбә охуду.)
Диҝәр тәрәфдән, мәҝәр Гурани-кәрим бүтүн инанҹлы ҹәмијјәтин үзвләрини бир-биринә гаршы гардашлыға дәвәт етмирми?! Белә ки, бујурур:
إنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ
"Һәгигәтән иманлы шәхсләр бир-биринин гардашыдырлар." ("Һүҹурат" сурәси, ајә: 10)
Мәҝәр Гуран башга ајәләрдә инанҹлы инсанлары бир-биринин досту, һимајәдары һесаб етмирми?! Әли дә һәмин иманлы ҹәмијјәтин бир үзвү иди, артыг бу достлуғун (хүсуси шәкилдә Әлијә гаршы) елан олунмасында – мәсләһәтин фәрз едилдији тәгдирдә – бу гәдәр мүгәддимәләрә, хүтбә охумаға еһтијаҹ јох иди. Буну Мәдинәдә дә елан етмәк оларды. Гәти шәкилдә демәк лазымдыр: мәсәлә о гәдәр мүһүм иди ки, бу гәдәр мүстәсна мүгәддимәләрә еһтијаҹ дујулурду. Елә мүгәддимәләр ки, Пејғәмбәр-ин һәјатында мисилсиз иди вә онун охшары һеч вахт ҝөрүнмәмиш, тәкрар олунмамышды.
Инсаф
Гејд олунан ашкар фактлара әсасән, бир шәхс Пејғәмбәрин (сәлләллаһу әлејһи вә алиһ) мәгсәдиндә јәни, мүсәлманларын хилафәт вә рәһбәрлик мәсәләсиндә шәкк етсә, бу гәрибә дејилдирми?! Шәкк-шүбһә едәнләр өз виҹданларыны неҹә гане едә билирләр?! Гијамәт ҝүнүндә Пәрвәрдиҝарын ҹавабыны неҹә верәҹәкләр?
Гәти олараг демәк лазымдыр ки, әҝәр бүтүн мүсәлманлар јерсиз тәәссүбләри, әдаләтсиз мүһакимәләри кәнара гојараг "Гәдир" һәдисини јенидән арашдырсалар, ҝөзәл нәтиҹәләр әлдә едәҹәкләр ки, бу да мүсәлманларын арасында даһа артыг вәһдәтә сәбәб олаҹаг, Ислам ҹәмијјәти өзүнә јени бир сима алаҹагдыр. (Гум, Исламы маариф вә тәдгигат групу-Ајатуллаһ мәкарими ширази сајты.)
Һагг киминләдир?
Пејғәмбәр-ин һәјат јолдашлары Үмми Сәләмә вә Аишә онун белә бујурдуғуну нәгл едирләр:
عَلِىٌّ مَعَ الْحَقِّ وَ الْحَقُّ مَعَ عَلِىٍّ لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّى یَرِدَا عَلَىَّ الْحَوْضَ
"Һагг Әли илә, Әли дә һагг иләдир. Бунлар "Көвсәр" һовузунун кәнарында мәним јаныма ҝәлинҹәјә гәдәр бир-бириндән ајрылмазлар."
Бу һәдис мәшһур әһли-сүннәт мәнбәләринин чохунда гејд олунмушдур. Әлламә Әмини бу мәнбәләри дәгиг шәкилдә "Әл-Гәдирин" 3-ҹү ҹилдиндә бир јерә топламышдыр. Бу һәдиси Мәһәммәд ибн Әбубәкр, Әбузәр, Әбу Сәид Худри вә Пејғәмбәрин (сәлләллаһу әлејһи вә алиһ) сәһабәләриндән бир чохлары нәгл етмишдир. ("Әл-Гәдир"ин 3-ҹү ҹилдинә бах.)
Мәшһур әһли-сүннәт мүфәссири Фәхр Рази өзүнүн "Тәфсири кәбир" адлы китабында – "Һәмд" сурәсинин изаһында јазыр: "Әли ибн Әбу Талибә ҝәлдикдә исә, о, "Бисмиллаһ"ы уҹадан охујурду. Бу мәсәлә мүтәватир шәкилдә сүбута јетмишдир. Һәр кәс дининдә Әлинин јолу илә ҝетсә, һидајәт олунар. Бунун дәлили дә Пејғәмбәрин бујурдуғу кәламдыр:
اَللَّهُمَّ اَدِرِ الْحَقَّ مَعَ عَلِىٍّ حَیْثُ دَارَ
"Пәрвәрдиҝара! Һаггы Әлинин вүҹуду әтрафында доландыр; Әли неҹә һәрәкәт едирсә, ону да елә дөвр етдир!" ("Тәфсири Кәбир", 1-ҹи ҹилд, сәһ. 205)
Диггәт: Хәбәрдән Истифадә Етдикдә Мәнбәјә Истинад Лазымдыр!